Iljas Churi "Jalo"

Jalo, nocny łowca

Spowiedź kalmara

Kalmary to stworzenia o niezwykłych kształtach żyjące w morskich głębinach. Dziesięcioro giętkich ramion wyrasta jakby wprost z głowy, dlatego ludzie nazwali tę gromadę zwierząt głowonogami. Są drapieżnikami, sprawnymi myśliwymi posiadającymi zdolności maskujące, które umożliwiają im błyskawiczny atak na niczego niespodziewającą się ofiarę. W sytuacji zagrożenia wystrzeliwują ze swego ciała ciemną substancję tworzącą wokół nich nieprzezroczystą zasłonę, która dezorientuje napastnika i skrywa przed jego oczyma ofiarę. Z drugiej jednak strony atramentowa chmura jest wyraźnym świadectwem obecności głowonoga. 

„[…]to niewielkie morskie zwierzę było wynalazcą pisania, gdyż odkryło, że wypływającym z siebie atramentem może pisać swoją obronę przed śmiercią i sprzeciw wobec niej, że może zwodzić wroga, strzykając mu w twarz czarną mazią i kryć się przed jego wzrokiem w ciemnym gąszczu wymalowywanym w morskiej toni [1]”  – pisze o nim bohater powieści Iljasa Churiego, Daniel Hobel Abjad, zwany Jalo i zasiadając nad pustymi kartkami z piórem pełnym atramentu porównuje siebie do głowonoga. To, co napisze może być zarówno jego obroną przed śmiercią, jak i wyrokiem, który sam na siebie wyda.

Bejrut, rok 1992, Liban wciąż leczy rany po krwawej wojnie domowej. Jalo trafia do aresztu oskarżony przez ukochaną kobietę o gwałt i prześladowania. Sytuacja wydaje się tym dziwniejsza, że Jalo wszystkiemu zaprzecza i przedstawia sytuację w zupełnie odmienny sposób – słyszymy jego myśli przekazywane przez wszystkowiedzącego narratora, bo Jalo przed sądem nie jest w stanie wypowiedzieć słowa. W niespokojnym kraju, wciąż nękanym przez zbrojne ugrupowania, do oskarżenia dochodzi także przynależność do grupy terrorystycznej i udział w zamachach bombowych. Ma pecha, bowiem traktowany jest nie jak pospolity przestępca, lecz trafia do ośrodka przesłuchań więźniów politycznych, gdzie podstawą uzyskania zeznań są tortury. W przerwach między nimi więzień zasiada w celi nad  plikiem pustych kartek mając za zadanie spisanie swojej historii życia.

 

Cud w blasku księżyca

Jalo stara się spełnić owo żądanie, tym usilniej, im bardziej przerażające stają się kolejne tortury, ale „Osamotniony i odosobniony w celi, Jalo, nie umie poukładać sobie pamięci. Nie umie, bo wszystko nawiedza go naraz, obrazy mieszają mu się w głowie, zdarzenia nachodzą na siebie w czasie”[2].

Pisze zatem, drze, pisze raz jeszcze a opowiadana przez niego historia jak wir zatacza kręgi dostarczając wciąż nowych szczegółów na temat bohatera  jednocześnie zagarniając po drodze coraz to inną przestrzeń i czas. Jalo sięga poza okres swojego istnienia, do dzieciństwa dziadka, do historii rodziny jednego ze swoich kolegów a wszystko są to wspomnienia dotyczące mordów i rzezi; zdarzeń, które odcisnęły swe piętno na potomkach ocalałych uczestników. Sam bohater także ma za sobą krwawą przeszłość – jako bojownik libańskiej wojny domowej, podczas której, świadomie i nieświadomie, usypiał swoją wrażliwość by przetrwać.

„Jalo był tylko chłopakiem próbującym wyczytać z bieli papieru swoją historię, której nie potrafił opowiedzieć, swój język, którego nie potrafił zapisać, i swoją pamięć, której nie potrafił skłonić do mówienia”[3].

Jego zapiski prezentują coraz to inne warianty rzeczywistości; Jalo gubi się w przeszłości, nie umie jej wyjaśnić; reakcje i zachowania innych są dla niego niezrozumiałe, bo wszystkie wydarzenia ogląda poprzez pryzmat własnych potrzeb i odczuć. Wciąż na nowo stwarzana opowieść nie jest  jedynie próbą wybielenia własnych postępków – Jalo naprawdę próbuje zgłębić własną historię i zobaczyć ją oczyma innych, ale nie potrafi; wciąż reinterpretuje fakty, zawsze jest jednak jakieś: przecież…  Bez względu na to, jak bardzo bohater próbuje usprawiedliwić swoje zachowanie, prawda samoistnie wypływa na wierzch  i zdradza go wbrew samemu sobie.
 

Spowiedź kalmara

„Siedząc samotnie w celi, Jalo musi strzyknąć atramentem na papier. Jak kalmar nie ma broni innej niż atrament, którym może zwieść tych, co na niego polują i wymknąć się śmierci. […] Jalo pomyślał, że ugotują go w atramencie, którym pisze, że czarny atrament spływający na papier zabije go. Pomyślał, że nie potrafi zwieść poławiacza, który czeka na te kartki, żeby go w nie zawinąć, zabić i zjeść. Jalo pisał jak atramentnik idący na śmierć”[4].

Pod wpływem tortur, pragnąc uniknąć dalszych męczarni, bohater samooskarża się i zmyśla wydarzenia, które go pogrążają. Pragnie przyznać się do wszystkich zarzucanych mu czynów, prawdziwych czy też nie, byle tylko ustrzec się bólu.  Traumatyczne przeżycia i strach przed kolejnymi cierpieniami, niemożność wyobrażenia sobie przyszłości sprawiają, że mężczyzna czuje się coraz bardziej rozwarstwiony, niezdolny do zinternalizowania zdarzeń zewnętrznych i własnych myśli. W końcu następuje całkowita dezintegracja ego i Jalo, ten którego poznajemy na początku powieści, odkrywa, że „[…]człowiek może istnieć tylko wtedy, gdy znajdzie się na samym dnie. Tam, na dole, nikt już nie jest niczyim narzędziem. Tam człowiek staje się barankiem zarżniętym za ludzkość, a jego duch unosi się nad światem, bo jest już wolny”[5] i odchodzi w niebyt.

Powieść ma budowę szkatułkową – zawiera w sobie wiele historii, z których każda zostaje dopowiedziana do końca, nawet jeśli główny motyw pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi. Niemałą rolę odgrywa w niej poezja, przede wszystkim Nizara Kabbaniego, która w tle, ukazuje pragnienia emocjonalnie niedojrzałego bohatera szukającego w lirycznych strofach wzorca swojego życia uczuciowego.  Ciekawie poprowadzona jest narracja, która podkreśla rozpad osobowości głównego bohatera. Początkowo rozpisana na dwa głosy – wszechwiedzącego narratora i bohatera spisującego swoje wspomnienia w pierwszej osobie, rozdziela się i pojawia się kolejny trzecioosobowy narrator – Daniel, będący inną tożsamością głównego bohatera, której głos pojawia się jeszcze wyrywkowo, ale w końcu zanika, podobnie jak pierwotna osobowość.

Należy również podkreślić perfekcję tłumaczenia prozy nie tylko nieprostej literacko, ale i historycznie. Czytelnik otrzymuje rzecz napisaną piękną polszczyzną i także, dzięki przypisom tłumacza, nie gubi się w gąszczu zawartych odniesień do powikłanej i obcej historii. Szkoda, że „Nota tłumacza” nie znalazła się przed tekstem powieści, bowiem znajomość wyjaśnień odnośnie zabiegu wypełniającego luki w polskim nazewnictwie nie naraziłaby mnie na zaskoczenie, kiedy we współczesnej historii natknęłam się na Asyryjczyków.

To opowieść o ludziach, którzy w otaczającym ich brutalnym świecie nie potrafią odnaleźć swego miejsca; miotają się na wszystkie strony lub starają się płynąć z prądem, tak by nie pogrążyć się w toni. Traumatyczne przeżycia z przeszłości rzutują nie tylko życie osób, których dotyczą, lecz są przekazywane jak posag kolejnemu pokoleniu; wszystko się nawarstwia i kumuluje aż do nieuniknionego wybuchu. Każdy ma coś do ukrycia, coś do wymazania, co pozornie mu się udaje, ale ukrycie nie jest tożsame z nieistnieniem. I każdy w końcu płaci swoją cenę.

Iljas Churi "Jalo"

- - -
[1] Iljas Churi, „Jalo”, przeł. Marcin Michalski, Karakter, 2014, s. 112.
[2] Tamże, s. 166
[3] Tamże, s. 180
[4] Tamże, s. 112
[5] Tamże, s. 336