Lew Gumilow "Śladami cywilizacji wielkiego stepu"

Credit Line: Chelsea Marie Hicks

            W stepie szerokim…

„Niechaj to, co należy do bioder, będzie przy pośladkach, a to, co należy do piersi – przy klatce piersiowej!”[1].

Azja Centralna to olbrzymi obszar o różnorodnym ukształtowaniu geograficznym obejmującym rozległe trawiaste stepy, pustynie i wysokie góry. To na tym niegościnnym z pozoru obszarze ziemi narodziło się plemię, które w krótkim, bo obejmującym okres życia jednego człowieka, czasie stworzyło jedno z największych w świecie imperiów. Tajemniczy Mongołowie, niewielki i przez długi czas nieznany lud, objęli swym władaniem niemal trzy czwarte obszaru Azji, dotarli daleko na Zachód; dali się we znaki krajom europejskim a także afrykańskim.

Lew Nikołajewicz Gumilow – rosyjski geograf, etnolog i orientalista – w swojej książce „Śladami cywilizacji wielkiego stepu” pokusił się nie tylko o opowiedzenie najwcześniejszej historii ludów stepowych, lecz także na wyjaśnienie pewnych, wciąż nierozwiązanych zagadek z tamtego obszaru i okresu.

 

Zaczyna chyba nietypowo, bo od rozważań na temat uwarunkowań klimatycznych Azji. Nie zgadza się z opinią, że klimat ma tendencję zmierzania do typu pustynnego. Opierając się na zapiskach z chińskich kronik z ostatnich dwóch tysięcy lat stwierdza istnienie pewnych cyklicznie zachodzących zmian, w których można rozróżnić trzy warianty dróg niżu atlantyckiego od którego zależą temperatury i nawilgocenie interesujących go obszarów, co miało ogromny wpływ na ruchy żyjących na nich ludów. 

"Pacification of the Dzungars" Źródło: Wikimedia

Początkowo kultury tworzyły się na obrzeżach stepu, bo tylko tam istniały warunki umożliwiające gospodarkę człowieka. Dopiero wejście stepu w okres wilgotny, czasowe nasycenie ziemi wodą i bujny wzrost roślinności pozwoliły na przesuwanie się siedzib ludzkich w kierunku środka, rozwój hodowli i przyjęcie koczowniczego trybu życia spowodowanego wędrówką za pasącymi się stadami. 

Uczony w wielkim skrócie przedstawia historię ludów żyjących na obszarach stepowych; opowiada o ich pochodzeniu, zajmowanych terenach i konfliktach pomiędzy nimi. O ile Gumilow zgrabnie porusza się wśród wielości typów i nazw ludów – częstokroć zamiennych w zależności od źródła – o tyle czytelnikowi łatwo się zagubić pomiędzy Chińczykami, Dżurdżenami, Najmanami, Kinami, Katajami, Kereitami, Merkitami, Tangutami, Tatarami, Mongołami itd. Tym bardziej, że wchodzili oni między sobą w czasowe układy i zależności, dokonywali podbojów i aneksji, w wyniku czego powstawały zupełnie nowe twory państwowe o krótszym bądź dłuższym żywocie. Jest to jednak jedynie tło, które ma dać czytelnikowi ogólne rozeznanie i umożliwiające zrozumienie omawianych przez autora zagadnień.

Gumilow stawia konkretne pytania, gromadzi dostępne informacje, starannie je analizuje i porównuje, tak, by wychwycić wszelkie niejasności i sprzeczności i dostrzec tzw. „białe plamy” w ogólnym obrazie. Następnie opierając się na związkach przyczynowo-skutkowych, niczym Sherlock Holmes, stara się wypełnić lukę metodą interpolacji uzupełniających. 

Ugadaj-chan Żródło: Wikipedia

 Autor śledząc losy społeczności nestoriańskich w Azji i wydarzenia rozgrywające się w tym samym okresie na Zachodzie stara się wyjaśnić pochodzenie legendy o królu Janie i jego chrześcijańskim królestwie położonym gdzieś pośrodku stepowej krainy; usiłuje się dociec tożsamości autora „Tajnej kroniki Mongołów”, którego umiejscawia w środowisku mongolskiej arystokracji niechętnej Czyngis-chanowi. Dzięki analizie porównawczej „Kronik” Raszida ad-Dina i „Tajnej historii”,  wspierając się na faktach historycznych stara się wyjaśnić prawdziwy związek łączący Czyngis-chana i jego brata krwi Dżamukę, co przy okazji rzuca też światło na sposób, dzięki któremu nielicznemu szczepowi Mongołów udało się objąć przywódczą rolę pośród znacznie silniejszych plemion nomadów. Z książki dowiemy się także jak prawdopodobnie wyglądała wyprawa Igora Świętosławica przeciw Połowcom znana z literackiego dzieła „Słowo o wyprawie Igora”; o tym, że strzały Kinów (Chinów) były zatruwane jadem żmij i o tym, że być może czarna religia Mongołów miała związki z wierzeniami Ariów, a mongolskie Wysokie Niebo (Tengri) było  odpowiednikiem perskiego Ormuzda.

Jako laikowi trudno mi oczywiście ocenić na ile wnioski wyciągane przez Lwa Gumilowa są zasadne z naukowego punktu widzenia, niemniej jednak śledząc tok jego rozumowania i przytaczane dowody wydają mi się one wielce przekonujące. Autor uważa, że proponowana przez niego metoda „(…) nie jest niczym innym, jak metodą analizy, tzn. »rozczłonkowania« potrzebnym do rozwikłania niejasnych punktów w historii, by móc później przejść do syntezy, w której bierze się pod uwagę wyniki różnych metodologii badań. Jedynie tą drogą można wyrwać się z »prokrustowego łoża« narzuconego schematu nie popadając w nadmierną drobiazgowość, bo ona sprawia, że zatraca się sam przedmiot studiów – nurt historii”[2].  Twierdzi też, że przy zastosowaniu wybranego przez niego sposobu stopień dokładności jest być może mniejszy, ale ogólna prawidłowość nie pozostała naruszona. 

Stanisław Ignacy Witkiewicz "Pocałunek mongolskiego księcia w lodowej pustyni" Źródło: Wikimedia

Wędrówka przez step w towarzystwie rosyjskiego uczonego była niezapomnianym i fascynującym przeżyciem, które na długo pozostanie w pamięci i zapewne będzie miało wpływ na odbiór kolejnych lektur dotyczących tego tematu.

Lew Gumilow
„Śladami cywilizacji wielkiego stepu”

- - -
[1] „Tajna historia Mongołów”, przeł. Stanisław Kałużyński, PIW, 2005, s. 51.
[2] Lew Gumilow,„Śladami cywilizacji wielkiego stepu”, przeł. Stefan Michalski, PIW, 2004, s. 22.