Ihara Saikaku "Obowiązki wojownika"

Utagawa Toyokuni I (1769-1825) Źródło: Ukiyo-e

Honor, obowiązek  i śmierć

„Rzeczą wojownika jest podążać drogą łuku i konia. Jednak samuraj nie może nigdy zapomnieć, że to swemu panu jest winny wdzięczność i dlatego nie powinien ryzykować życia dla błahych spraw. Albowiem jedynym obowiązkiem wojownika jest oddać życie za swego pana. Przykłady takiego postępowania z czasów dawnych i bliskich zebrałem i spisałem w tej właśnie księdze”[1].

„Obowiązki wojownika” to mój powrót do Japonii ery genroku i twórczości Ihary Saikaku. Ten mieszczanin z krwi i kości, który znany jest przede wszystkim z opisów życia miejskiego pokusił się także o stworzenie wzoru wojownika doskonałego, który mogli, i powinni byli, naśladować wszyscy przedstawiciele tego stanu.

„Obowiązki wojownika” nie posiadają ludzkiego bohatera, który spaja wszystkie opowiadania w jedną całość – tu bohaterem jest „samurajski duch” przejawiający się w działaniach poszczególnych osób. Przy czym Saikaku ukazuje nie tylko wzory postępowania godne wojowników, lecz także kobiet i dzieci wywodzących się z warstwy samurajów. 

Nie ma w tych powiastkach psychologizowania, postacie nie przeżywają rozterek, one po prostu działają zgodnie z tym, co dyktuje im honor i kodeks. Choć powoduje to daleko idące spłaszczenie postaci, to jednak dzięki temu spełniają one narzucone funkcje dydaktyczne. Dla czytelnika współczesnego, szczególnie pochodzącego z innej kultury, opowiadania te mogą dać niejakie pojęcie o podejściu dawnych(?) Japończyków do spraw honoru, obowiązku, zemsty i śmierci. Niekiedy mogą wzbudzać niedowierzanie i grozę, ale choć w dużym stopniu prawdopodobne, to jednak należy pamiętać, że stworzone przez Saikaku sytuacje i bohaterowie to idealne wzory, których długo by szukać w prawdziwym świecie.

Kobayashi Kiyochika (1847-1915)  Źródło: Ukiyo-e

Wszystkie utwory Saikaku mają podobną budowę. Najpierw czytamy krótkie wprowadzenie, którym może być krótka maksyma odnosząca się do omawianego problemu, opis statusu bohatera lub miejsca i czasu, w którym rozgrywa się akcja opowiadania:

„W pewnym sprawiedliwie rządzonym lennie żył samuraj imieniem Hayato, który był oficerem w oddziale łuczników”[2].

„Nie ma nic równie niepewnego jak żywot wojownika”[3].

„Żywot prostytutki jest zmienny niczym los łódki miotanej falami oceanu – każdego dnia spędzać noc z innym, oddawać swe purpurowe usta po tysiąckroć, z dnia na dzień skłaniać swe serce ku innemu mężczyźnie… Jest w nim miejsce na śmiech, ale i na łzy”[4].

„Ktoś kiedyś powiedział: »Ten, kto podejmuje decyzje pod wpływem chwili, szybko ich żałuje«”[5].

Potem następuje rozwinięcie tematu i opis szczególnej sytuacji, w której znaleźli się bohaterowie a w zakończeniu opis podjętych decyzji, wyjaśnienie motywacji bohaterów oraz ich ocena przez otoczenie.

„Gdy uciekałam, postanowiłam porzucić dziewczynkę, żeby w przypadku mojej śmierci nikt mi nie zarzucił, że faworyzuję dziecko własnej krwi…(…) Obowiązkowa postawa kobiety zrobiła na Tango wielkie wrażenie. Podobno przydał jej sługi do pomocy i w tajemnicy odesłał wszystkich bocznymi drogami w bezpieczną okolicę ”[6]. 

„Ludzie, którzy przeczytali jej pożegnalny list szczerze ją podziwiali. Opisała tam, czemu tak zimno potraktowała ukochanego mężczyznę podczas ostatnich chwil jego życia. Okazało się, że celowo chciała go zdenerwować i zepsuć małżeńskie stosunki, aby umierając myślał wyłącznie o obowiązku wobec pana”[7]. 

Suzuki Harunobu (1725-1770) Źródło: Wikipedia

W swoich opowiadaniach Saikaku niejednokrotnie nawiązuje lub wręcz cytuje fragmenty poezji lub sztuk teatralnych a postacie porównywane są do ich bohaterów. W kilku utworach pojawia się, dziś niechętnie wspominany, związek homoseksualny nawiązywany pomiędzy samurajem i jego młodym uczniem oraz wynikające z niego zobowiązania i możliwe nieporozumienia. 

Oprócz literackich bohaterów napotkamy u japońskiego pisarza wiele postaci historycznych, które uprawdopodobniają i umiejscawiają w czasie opowiadane historie: Toyotomiego Hideyoshiego, Ashikagę Yoshimasę, Akeshi Mitsushide i innych. Wszystkie nawiązania i dodatkowe informacje dotyczące poruszanych przez Saikaku problemów wyjaśnia obszernie w przypisach tłumacz, co niewątpliwie jest ogromną zaletą tej książki.

I chociaż przedstawione przez Iharę Saikaku rozwiązania mogą szokować współczesnego czytelnika i często dalekie są od postępowania prawdziwych ludzi –  nikt nie jest idealny – to jednak sztywny kodeks honorowy, obejmujący nie tylko samurajów, lecz także ich rodziny, często narzucał dość absurdalne z naszego punktu widzenia rozwiązania. Obowiązek posłuszeństwa i wierności wobec pana sprawiał, że po jego śmierci wielu samurajów popełniało samobójstwo lub odrzucało światowe życie i zamykało się w klasztorach; honor wojownika wymagał pomszczenia krzywd za wszelką cenę, ale też trzeba było uzyskać specjalną zgodę na dokonanie oficjalnej zemsty, a czas jej dopełnienia nie mógł kolidować z obowiązkami wobec głowy klanu. 

Niewątpliwie jest to gratka dla zainteresowanych Japonią i okresem, w którym żył i tworzył ten wielki pisarz.

 

Ihara Saikaku
„Obowiązki wojownika”

- - -
[1] Ihara Saikaku, „Obowiązki wojownika”, przeł. Marek Mydel, Diamond Books, 2006, s. 13.
[2] Tamże, s.76.
[3] Tamże, s. 88.
[4] Tamże, s. 127.
[5] Tamże, s. 146.
[6] Tamże, s. 119.
[7] Tamże, s. 123.