Matsuo Bashō "Z podróżnej sakwy; Dziennik podróży do Sarashina"

Basho by Yosa Buson (1716-1783)
Źródło: Wikimedia Commons

  Wieczny wędrowiec

Wśród stu kości i dziewięciu otworów zawiera się ONO. Tymczasem nazwijmy owo istnienie imieniem »Wiatrem Niesiony«. […] Od dawna przedkładał on nade wszystko »strofy szalone«. A w końcu zbudował na nich swoje życie”[1].

Taki oto zapis znaleźć można w dzienniku „Z podróżnej sakwy” Bashō Matsuo, którego każda chwila życia od tej pory  potwierdza tę konstatację.

Bashō to wielki japoński poeta i założyciel jedynej w swoim rodzaju szkoły haiku. I chociaż nie można określić położenia tej szkoły na mapie, bo działała tam, gdzie aktualnie znajdował się jej mistrz, to jednak odcisnęła swoje piętno na wielu twórcach i cały szereg z wpajanych przez nią wartości jest aktualnych do dziś. Bashō zaś, ma nadal nie tylko swoich wielbicieli ale i naśladowców.

 Urodził się w 1644 roku w prowincji Iga w rodzinie „samurajów bez ziemi”. Jego dziecięce imię brzmiało Kinsaku, dorosłe Munefusa. Wcześnie osierocony przez ojca został przez starszego brata oddany na służbę do rodu Tōdō i tam, wraz ze swym panem i przyjacielem Tōdō Yoshimasą rozpoczął naukę poezji haikai w szkole teimon, której twórcą był Matsunaga Teitoku (1571-1653). Po śmierci przyjaciela Munefusa wraca do rodzinnego domu, ale wkrótce zrywa z ustabilizowanym życiem, przyjmuje imię Bashō (moje śledztwo wykazało, że to dwa ideogramy, oba oznaczające słowo „banan”)  i większość czasu spędza na wędrówkach. A od czasu, gdy w 1682 roku spłonął w pożarze wybudowany przez uczniów jego domek –  „Fukagawa no an” albo „Basho’an” („Samotnia pod bananowcem”) poeta dosłownie zamieszkał w podróżach. 


Z podróżnej sakwy

„Początek października, pejzaż pod szarym i niepewnym niebem, a ja czuję się jak liść strącony wiatrem, niesiony bez celu –

Tabibito-to waga na yobaren hatsushigure

Odtąd wędrowcem           okrzykną mnie niechybnie           pierwszy dzień słoty[2]".

Matsuo Basho (1644-1694) Źródło: Wikimedia Commons

I głodny otaczającego go piękna świata ruszał w drogę, odkrywał, kontemplował i nie tylko zapisywał w ulotnych strofach ale po prostu nim żył.

„Doprawdy nie może być tak, by to co oglądamy nie było kwiatem. By to, czego pragniemy i o czym myślimy nie było księżycem. Bo kiedy opisywany kształt przestanie być kwiatem, staniemy się niczym barbarzyńcy. Jeśli tym samym kwiatem przestanie być nasze serce i duch naszych pieśni, staniemy się jeszcze jednym tylko gatunkiem zwierzyny. A więc wyjdź z barbarzyństwa, porzuć w sobie zwierzę, podążaj za Naturą i wróć do Natury”[3]. 

Dla poety i mistrza wartości estetyczne, to nie tylko figury poetyckie, to także zasady etyczne według których egzystował; całość nierozerwalna i najważniejsza. Nie wystarczyło ukazać piękna otaczającego świata w strofie wiersza, należało przeżywać każdy dzień tak, by owo piękno potwierdzać. Świadomość nietrwałości i przemijalności Natury nakazywała spoglądać na otaczający świat i samego siebie z dystansem i lekkim przymrużeniem oka. 

[…] kiedy wspinaliśmy się na wzgórze Tsuetsukisaka, przekręciło się siodło z trokami a ja spadłem z konia…

Kachi naraba Tsuetsukisaka-o rakuba-ka-na

Gdybym piechotą          o kiju przeszedł wzgórze          czy spadłbym z konia

Ciężko mi było i czułem się niezręcznie, szybko więc ułożyłem tę strofę, lecz z tego wszystkiego zabrakło w niej słowa »kigo«”[4].

Matsuo Basho (1644-1694) Źródło: Wikimedia Commons

Podkpiwa sam z siebie poeta – a nazwa wzgórza „Tsuetsukisaka”, co dosłownie znaczy  „Wzgórze wspartych na kiju” potęguję wymowę żartu.  Wyobraziłam sobie polskie haiku, gdzie słowem-kluczem jest nazwa szczytu „Giewont”.  Sama w sobie nie mówi nic, ale gdyby tak wstawić w to miejsce określenie „Śpiący rycerz” ileż można by przekazać treści...

„W połowie marca radość jakąś poczułem – sam nie wiem skąd – i uniesienie, jakby i we mnie drzewa zakwitły wiśniowe. Ta radość będzie mi przewodnikiem, będzie mnie prowadzić, bo oto, w tęsknocie za kwitnącymi drzewami [ogrodów] Yoshino, postanowiłem wyruszyć w drogę. Ach, pójść tak do Ise z wiernym druhem…[5]” – pisze poeta, a we mnie rodzi się tęsknota za budzącą się wiosną, za wyrwaniem się z okowów cywilizowanego świata i ruszeniem w drogę; przed siebie, gdzie oczy poniosą, na łono Natury.
A oto kolejna opowieść zawarta w siedemnastu zaledwie sylabach, gdzie słowem-kluczem jest zarówno "smok" jak i "moczymorda".

Ryūmon-no hana-ya jogo-no tsutso-ni sen

Wodospad Smoka                    i kwiaty moczymordzie                    w gościńcu niosę[6]

Rozrzewnia mnie  to haiku, bowiem ja również mam słabość do „moczymordy” – chińskiego poety Li Po, który znany był ze swojego zamiłowania do napojów wyskokowych a plotka głosi, że zakończył życie próbując z łódki,  po pijanemu, wyłowić  odbicie księżyca w stawie. 

Inaczej niż na Zachodzie, sztuka na Wschodzie jest silnie zintegrowana – poezja, kaligrafia i malarstwo – te sztuki powstawały przy pomocy tych samych narzędzi: pędzla, tuszu i papieru. Dlatego też wielu artystów nie tylko zapisywało strofy za pomocą pięknych znaków, ale też często uzupełniało zapis swoich wrażeń tworząc obrazy. Także i Bashō malował, a wiele jego haiku, tak jak poniższe zostało zapisane na obrazie tworząc z nim całość.

Matsuo Basho (1644-1694) Źródło: Wikimedia Commons

Horohoro-to yamabuki chiru-ka taki-no oto

Rozkołysany            opada – kwiat forsycji?            huk wodospadu[7]

Dziennik podróży do Sarashina

 Polskie wydanie zapisków Bashō w przekładzie Agnieszki Żuławskiej-Umeda „Z podróżnej sakwy” zostało uzupełnione fragmentami „Dziennika podróży do Sarashina”. Poeta wybrał się tam by podziwiać pełnię księżyca, w uznawanym za jedno z najpiękniej oddających to zjawisko miejsc –   ze szczytu góry Obasute.  

Matsuo Basho (1644-1694) Źródło: Wikimedia Commons

Omokage-ya obahitori naku tsuki-no tomo

Cienie lat dawnych           płaczą łzami staruchy           księżyc nas słucha[8]

Ze wzgórzem tym wiąże się opowieść o starej matce porzuconej przez syna. Została ona zaadaptowana przez teatr nō do sztuki pt. „Obasuteyama”: kiedy na górę wchodzi samotny podróżny by podziwiać ze szczytu pełnię księżyca pojawia się przed nim duch starej kobiety, która śpiewając opowiada historię porzuconej matki i tańcząc sławi moc księżyca, który bywa jedynym towarzyszem samotnych wędrowców. Stawiając siebie na miejscu owego podróżnego Bashō nie tylko oddaje swoje doznania, lecz również przekazuje całą legendę i treść sztuki.

Matsuo Basho (1644-1694) Źródło: Wikimedia Commons

Podobną opowieść zawiera również haiku: 

 

Kakehashi-ya mazu omoiizu komamukae

Most nad przepaścią          wspomnienie z dawnych wieków          pędzące konie[9]

Kakehashi to wisząca kładka  łącząca brzegi przepaści a Komamukae (Święto oględzin koni), to wielka uroczystość z okresu Heian, w której brał udział cesarz i jego świta. Na przegląd spędzano do Ōsaki konie ze wszystkich cesarskich stajni, a ich droga wiodła przez most Kakehashi. Ponieważ wszystko odbywało się w sierpniu, »komamukae« stało się jesiennym »kigo« - słowem określającym porę roku. 

Basho by Katsushika Hokusai (1760-1849)
Źródło: Wikimedia Commons

Bashō na swojej drodze życia i twórczości poszukiwał coraz większej prostoty. Dążył, zgodnie z zaleceniem chińskiego myśliciela Lao-tse do tego by świat zewnętrzny oglądać oczyma dziecka, które potrafi zadziwić i zachwycić najmniejsza rzecz. I tę cudowność otaczającego nas świata starał się zawrzeć w swojej poezji a umiejętność patrzenia  przekazać swoim uczniom. Zmarł podczas swojej ostatniej ziemskiej wędrówki – w drodze.

Byōchū-gin                    Tabi ni yande                    yume wa kareno o kakemeguru

W chorobie Chory w podróży śnię, że polem wymarłym biegam bez końca[10]

To ostatnie haiku stworzone przez mistrza. A mnie się wydaje, że jego sen się spełnił i że wciąż wędruje…  Zwraca w zachwyceniu spragnione piękna oczy na niebieskie łąki i wzgórza, wsłuchuje się w szum niebiańskich wodospadów i rozciera na kamieniu błękitny tusz by zapisać ulotne wrażenia.

I... powraca na nasz ziemski padół za każdym razem gdy ktoś z kolejnego pokolenia czytelników ze wzruszeniem odczytuje jego strofy...

- - -

[1] Bashō Matsuo, „Z podróżnej sakwy z dodaniem Dziennika podróży do Sarashina”, przeł. Agnieszka Żuławska-Umeda, wyd. Sen, 1994, s. s. 11.
[2] Tamże, s. 12.
[3] Tamże, s. 12.
[4] Tamże, s. 20
[5] Tamże, s. 26.
[6] Tamże, s. 29
[7] Tamże, s. 30
[8] Tamże, s. 61.
[9] Tamże, s.60.
[10] Bashō, „Oi-nikki” („Dziennik z podróżnej sakwy”), red. Shikō, 1695 w: „Haiku”, przeł. Agnieszka Żuławska-Umeda, wyd. Elay, 2010, s. 59.